Dopamin diyeti yerine hayatınızı sadeleştirin

Son devirde aralıklı oruç üzere beslenme formlarının sıhhat üzerindeki tesirleri birçok kişi için merak konusu oldu. Gündemde olan bir bahis daha var ki o da Silikon Vadisi’nde popülerleşen dopamin diyeti. Bu diyet, dopaminin sıhhatsiz isteklerimizi ve beynin bağımlılık düzeneğini uyardığı bilgisinden hareket ediyor. Beyindeki dopamin düzeyine müdahale etmek nasıl sonuçlar doğurur? Bu diyet beklendiği üzere kişinin beynini sıfırlayıp daha verimli ve memnun hale getirir mi? Merak ettiğiniz soruları Nöroloji Uzmanı Dr. Mehmet Yavuz yanıtladı.

Beyindeki ödül sistemi bozmayın

Dopamin diyeti, son günlerde sıkça gündeme geliyor. Birinci olarak Kuzey Kaliforniya’da bulunan ve teknoloji araştırmaları ile tanınan Silikon Vadisi’nde yaygınlaşan bu diyet, beslenme, cinsellik, alkol, teknoloji kullanımı üzere beyindeki ödül düzeneğini tetikleyen uyaranların denetim altında tutulmasına dayanıyor. Bu gayeyle toplumsal medya ve teknoloji kullanımını kesmek, telefonla konuşmamak, katkı unsurlu besinlerden uzaklaşmak, hatta beşerlerle göz göze gelmek üzere her türlü toplumsal münasebetten bile uzak duruluyor. Bu diyet sayesinde zihne giden uyaranları azaltarak beyni sıfırlamanın ya da resetlemenin mümkün olacağı ve böylelikle dopamin düzeyini düşürüp bağımlılık döngülerinden çıkılabileceği öngörülüyor. Nöroloji Uzmanı Dr. Mehmet Yavuz, haz hissinden uzaklaşarak beyni sadeleştirmenin ve daha verimli hale getirebilmenin tekniklerini açıklıyor: Bu çeşit bir diyetin tesirlerini öğrenebilmek için öncelikle dopaminin ne işe yaradığına bakalım. Memnunluk hormonları olarak bilinen “dopamin, serotonin, endorfin, oksitosin ve noradrenalin” hayattan aldığımız keyif ve memnunluk seviyeleri üzerinde tesirlidir. Dopamin, güç düzeyini yükselterek coşku, sevinç, hareketlilik ve dikkati bir mevzuya yoğunlaştırabilmek konusunda işimize fayda. Yani hareketliliği sağlayan, beşere coşku ve heyecan veren, tıpkı vakitte toplumsal hayatı sürdürmekte değerli rol oynayan bir nöroamindir. Dopaminin eksikliği, hareketlerde yavaşlama, ellerde titreme ile karakterize olan Parkinson hastalığına neden olur. Bugün kimi depresyon tedavileri, düşük dopamin düzeyini düzenlemeye odaklanır. Öte yandan dopaminin fazlası da şizofreniye sebep olmaktadır. Bipolar bozukluğun mani devrinde ve hiperaktivite durumlarında da dopamin yükselmesi kelam hususudur. Buradan anlaşılacağı üzere bedendeki dopamin istikrarı, fizikî ve ruhsal açıdan büyük değer taşıyor.

Kişi, kendisini bitkin, güçsüz yahut depresyonda hissettiğinde, doğal yollarla beynini dopamin ve endorfin salgılamaya teşvik edebilir. Örneğin gün ışığında keyifli bir yürüyüş, antrenman yapmak, rastgele bir hobi alanında faaliyet göstermek, elma, badem ya da küçük bir kesim çikolata yemek daha âlâ hissetmenize yardımcı olabilir.

Beyindeki ödül düzeneğinin ve bağımlılıkların, dopamin düzeyi ile bağlantılı olduğu doğrudur. Ödül sistemi, yemek yediğimizde, bir müzik dinlediğimizde ya da yorucu bir günün sonunda ayaklarımızı uzatıp dinlendiğimiz anlarda doğal olarak aktive olur. Yeni bir bilgi öğrenmenin verdiği haz ya da bir işi tamamlamanın memnunluğu da bu sınıftadır. Anlayacağınız beynin tatmin duyması için kesinlikle çok özel bir şey gerekmez. Olağan koşullarda beynimiz hayatın devamı için yapılan gündelik aktivitelerden de keyif alır. Lakin bu sistem bozulduğunda haz almak için daha fazlası gerekmeye başlar. Sigara, alkol, ekstrem sporlara olan bağlılık, cinselliğe çok düşkünlük, gerekmese bile daima alışveriş yapma isteği, çok internet ve toplumsal medya bağımlılığı, ödül eksikliği durumunda ortaya çıkan kusurlu davranışlardan bazılarıdır. Husus bağımlılığı, ödül eksikliği sendromunda en tehlikeli dopamin ve endorfin kazanma yoludur. Aslında kişi gereksinim duyduğu dopamin ve endorfini; dağcılık, çeşitli spor ve sanat faaliyetleri, ilgi duyduğu alanlarla alakalı hobi aktiflikleri üzere daha sağlıklı aktivitelere yönelerek doğal yoldan temin edebilir.

Bağımlılık taraf değiştirebilir

Dopamin diyetinde bağımlılıkların, istikamet değiştirerek farklı alanlarda ortaya çıkması kelam konusu olabiliyor. Bir kişi teknoloji kullanımı konusunda bağımlılık seviyesinde ise onu sınırladığınızda bu defa çok alışverişe, abur cubura ya da abartılı alkol kullanımına yönelebilir. Ya da alkol bağımlılığı olan bir kişi, içkiden kaçınmaya çalışırken kendini kumara veya bahis oyunlarına yönelmiş bir durumda bulabilir. Bunun nedeni, bireyin bağımlı kişilik yapısı geliştirmesine sebep olan temel nedenlerin ortadan kaldırılamamış olmasıdır. Profesyonel dayanak olmadan bunların tümünü birden kestiğinizde ise kişi aniden boşluğa düşebilir. Hasebiyle ben bir doktor olarak, dopamin diyeti yerine kişinin ömür usulünü zorlayan gerçek bağımlılık hangi mevzuda ise ona uygun bir tedavi planı ile ilerlemeyi daha uygun görüyorum.

Bugün çalışan şahıslar için bilgisayar, akıllı telefon üzere aygıtların kullanımı bir mecburilik. Pek çok kişi boş vakitlerinde de toplumsal medya kullanımı, müzik dinlemek ya da arkadaşlarıyla haberleşmek için akıllı telefonları ağır halde kullanıyor. Üstelik ekran kullanımı, besin, alkol, toplumsal irtibat üzere uyaranları kısıtlayarak dopamin düzeyini düşürmek pek mümkün olmaz. Bana nazaran bir kişinin durduk yerde dopamin düzeyini kendi başına düşürmeye çalışması da mantıklı değil.

Lakin kişi beslenme listesini daha sağlıklı halde düzenleyerek elbette hakikat bir adım atmış olur. Elbet bir insan, daima teknolojik aygıtlarla “vakit geçirmek” yerine hayat üslubunu, dinlenecek, sevdikleri ile yüz yüze bir ortaya gelecek, yeni bireyler ile tanışarak sosyalleşecek, tabiatta vakit geçirecek ve hobi edinecek biçimde düzenlerse daha tatminkar bir hayatı olacaktır. Bu kolay lakin tesirli seçenekler yerine dopamin düzeyini düşürmeye çalışarak beynin sıfırlanmasını ya da daha verimli çalışmasını ummak, pek de yanlışsız bir tahlil olmasa gerek.

Beynini sıfırlamak isteyenler için üç teklif

Beyni sıfırlama tarifi, son yıllarda çok istek görmeye başladı. Beynini sıfırlamak isteyenlerin istekleri birbiri ile tıpkı olmayabilir. Kimi bağımlılığından kurtulmaya çalışıyordur kimi yaşadığı acıların tesirinden kurtulmak bazıları de tahminen imtihanlarda daha başarılı olmak için bu talebi lisana getiriyordur. Biz, kronik hale gelen beyin yorgunluğundan kaçınmak isteyenlere yardımcı olabilecek şu üç öneriyi verebiliriz:

1. Geriliminizi denetim etmeyi öğrenin: Belli dozda gerilim, bir işi tamamlamak için itici güç sağlarken kronik gerilim beyin hücrelerinin vefatına neden olarak mental marifetleri zayıflatır. Uykusuzluk, unutkanlık üzere sıkıntılar ortaya çıkarken uzun vadede ruhsal ve nörolojik hastalıklara yatkınlığınız artacaktır. Bu nedenle beyniniz için atabileceğiniz en uygun adım geriliminizi yönetmeyi öğrenmek olmalıdır.

2. Vaktinizi yönetmeyi öğrenin: Birçok kişi mesken, iş ve sorumluluklar ortasında koşturmaktan hayatı, hisleri ve maksatları hakkında düşünemiyor. Hareketsiz, makûs beslenilen, gerilimli bir ömür, vakit idaresi ile birebir bağlantılıdır. Zira her şey için mazeretimiz zamansızlık. Şayet kendiniz, aileniz ve sevdikleriniz için vakit bulamıyorsanız hayat şekliniz hakkında yine düşünmelisiniz. Dopamin diyetinin işaret ettiği üzere ekranlara bakarak ne kadar vakit geçirdiğinizi hesaplamak ve öncelik sıralaması yapmak işinize yarayacaktır. Bu modadan tahminen hayat stilinizi tekrar gözden geçirmek istikametinde faydalanmayı deneyebilirsiniz.

3. Fazlalıkları Hayatınızdan Çıkarın: Aslında ömrünüze bir katkı sunmayan yalnızca vaktinizi çalan kimi alışkanlıklarınızı gündelik hayatınızdan çıkarttığınızda, hem geriliminiz azalır hem de vakti direktörüz kolaylaşır. Sadeleştirmeyi her alanda yapabilirsiniz. Fazla kıyafetleriniz, gereksiz eşyalarınız, gidip geldiğiniz lakin size bir şey katmayan görüşmeleriniz… Elbette omurdaki her şey bize katkı olması için değildir birden fazla vakit, bizim diğerlerinin memnunluğunu düşünerek harcadığımız vakitler da vardır. Biz burada, kimseye katkı sunmayan lakin sizi oyalayan gereksiz her şeyden kelam ediyoruz. Zihninizi sakinleştirebilmek ile fizikî etrafınız ortasında zannedilenden daha büyük bir etkileşim vardır. Etrafınız ne kadar sadeleşirse zihniniz de o kadar sakinleşir.

Aslında dopamin diyeti, yukarda altını çizdiğim, ödül eksikliği sendromunu yaşayanların kendilerine farklı bir çıkış kapısı arayışıdır. Haz odaklı materyalist bakış açısı ile “mana”yı unutan insanın asıl muhtaçlığı olan manevi iklim yerine süreksiz tahlillere heves etmesidir. Çeşitli uyaranlarla şişmiş egoların, artık denetim edilmekte zorlanan dürtülerin elhasıl nefsi emmarenin bir hizaya sokulma uğraşlarıdır. Lakin siz içinizdeki manevi açlığı doyurmadan kendinizi kısa periyodik haz odaklı diyetlere sokmanız, sonrasında o denetim etmeye çalıştığınız dürtülere daha şiddetli olarak dönmenize sebebiyet verebilir. Buradaki asıl tehlike de budur.